ПРА ВЕРШ, НАПІСАНЫ Ў БРЭСЦЕ
І ЗАВЕРШАНЫ Ў ЦЯГНІКУ

- Уладзімір Пракопавіч, апошнім часам Вы часцяком наведваецеся ў наш горад. Тут Вы ўпершыню пачулі пра знос крыжоў у нацыянальным мемарыяле Курапаты. І адгукнуліся вершам, пад якім стаіць подпіс: «4 красавіка. Берасце».

- Так, калі я даведаўся пра гэта, адчуў і абурэнне, і адчай, і сорам за тое, што адбываецца – гэта быў вельмі моцны эмацыйны штуршок. Інфармацыя пра здзек над крыжамі прайшла па ўсім свеце. Пасля 2010 г. гэта найбольшая інфармацыйная хваля, якая прыкацілася з Беларусі. І ў палітычным кантэксце прагучала, і найперш у хрысціянска-маральным.

Я быў ашаломлены. Ламаць крыжы, ды яшчэ так дэманстратыўна… У нас жа ёсць закон, які карае за такое. Але пакаралі тых, хто спрабаваў спыніць гэты гвалт і хто заклікаў на малебен за вяртанне крыжоў і за дараванне Гасподне.

Першае, што я тады ўзгадаў, — сваё Крэва, мястэчка ў Смаргонскім раёне, дзе нарадзіўся. Вярнуўся ў памяці на гадоў 20-30 назад і паспрабаваў уявіць чалавека, які б згадзіўся па любой прычыне (у тым ліку па загадзе) на крыжалом. І такога чалавека (а мястэчка тады было зусім немалое) я ў памяці сваёй не знайшоў. Людзі на такое нізавошта не пайшлі б – і не толькі з-за страху перед Богам. Праз аднавяскоўцаў, праз суседзяў. Кожны ведаў, што паскон на яго будуць паказваць пальцам і казаць: «Во, гэта ён, з сям'і Былінскіх, ці Ступалёў, які пайшоў на крыжалом". Або: «Гэта дзеці (ці ўнукі) таго самага». І вось тое, што яшчэ чвэрць стагоддзя таму было не ўявіць, сёння стала магчымым. Рэальным. Настолькі ўпала ў грамадстве маральная, духоўная планка. І не сама па сабе ўпала, яе збілі зверху. Менавіта гэта, а не праблемы, звязаныя з прамысловасцю ці сельскай гаспадаркай, найстрашнае, што ў нас адбылося. Эканоміка выпраўляецца гадамі, а маральныя праблемы – стагоддзямі.

ПРА «АДПАЧЫНАК» АД ПАЛІТЫКІ

- Зараз я адышоў ад актыўнай палітыкі, не з'яўляюся чальцом якога-небудзь руху, партыі. Калі мы сабраліся на плошчы Свабоды на малебен за вяртанне крыжоў і за дараванне Гасподне, я сказаў, што выйшаў з апазіцыі, але не магу выйсці з самога сябе. Як чалавек, вернік, я не магу выйсці са свайго сумлення, са сваіх перакананняў, ідэалаў, веры. І ў мяне няма іншага выйсця, як стаяць на тым, на чым стаю.

ПРА СТАСУНКІ З УЛАДАЙ
І ПІСЬМЕННІЦКІЯ САЮЗЫ

- Вас лічаць апазіцыйным грамадскім дзеячам. Калі б Аляксандр Лукашэнка прапанаваў Вам сустрэцца (сустракаўся ж ён з Іосіфам Сярэдзічам)?

- Я не раз сустракаўся з Лукашэнкам. Не цяпер, а калі ён называў сябе маладым прэзідэнтам. Апошні раз развітаўся з ім пасля падпісання дамовы аб стварэнні «Саюзнай дзяржавы». Я быў тады старшынёй Саюза пісьменнікаў, Рада якога прыняла рэзкую заяву супраць «саюзнай» дамовы. У заяве гаварылася, што гэта можа мець вельмі цяжкія наступствы – ажно да страты незалежнасці, далучэння Беларусі да Расійскай Федэрацыі. Час паказаў, што пісьменнікі мелі рацыю...

Тэкст пісьменніцкай заявы я аддаў кіраўніку дзяржавы з рук у рукі, дадаўшы свой асабісты ліст, у якім тлумачылася мая пазіцыя, і гэта была наша апошняя сустрэча. Саюз беларускіх пісьменнікаў сур'ёзна паплаціўся за сваю грамадзянскую пазіцыю. У нас забралі ўсю маёмасць: памяшканне саюза, Дом творчасці, паліклініку. На мяне завялі кры мінальную (бо палітычную не маглі завесці) справу, пачалі пераслед – я змушаны быў пакінуць Беларусь. А ўлада прыдумала яшчэ адзін «творчы» пісьменніцкі саюз, лаяльны, які падтрымаў і «саюзную дамову» – і дасюль ва ўсім уладу падтрымлівае.

- Як сітуацыя з двумя саюзамі ўплывае на стан беларускай літаратуры?

- Ды, бадай, ніяк. Літаратура ствараецца не «саюзамі», асобамі. У праўладнай пісьменніцкай арганізацыі, якой кіруе міліцэйскі генерал Чаргінец, ёсць некалькі таленавітых людзей. Чаму яны там? Бо працуюць у дзяржаўных установах, бо трэба неяк самім карміцца і сям'ю карміць. Вось і дамовіліся з самімі сабой, са сваім сумленнем. Я ўсё магу зразумець, не збіраюся іх кляйміць, да творчасці асобных адношуся з павагай, але…

ПРА ТВОРЧАСЦЬ
І МАРНАТРАЎСТВА ЧАСУ

- Назіраў за сваімі дзядамі і бацькамі, як з гадамі яны стараюцца вылузвацца з чалавечага тлуму, з марнатраўства часу. Тое ж адбываецца і са мной. Раней мне хацелася гэтай бліскучай мішуры: прызнання, вядомасці, славы. І я шмат чаго дзеля гэтага рабіў. У маладосці, у 1970-1980 гг., на мае вершы былі напісаны сотні песень, і вядомасць прыйшла менавіта адтуль. Пісаў кнігі, каб іх чытала як мага больш людзей. А цяпер пішу найперш для сябе. Не важна, колькі людзей прачытае. Важна, што я пішу, што мяне не пакідае жаданне пісаць, што мне ўсё яшчэ падабаецца сам працэс стварэння тэкстаў, і што няхай не штодня, але ўзнікае ўва мне стан, які ўмоўна можна назваць натхненнем. Ва ўзвышанасці сваёй ён ні з чым не параўнальны, і гэта найпершая прычына, па якой я па сённяшні дзень у літаратуры.

Я таксама не быў няшчасны. Між фінаў беларусу камфортна, мы з імі вельмі падобныя. Жывучы ў адной геаграфічнай, прыроднай зоне, фіны і беларусы стварылі падобныя народныя культуры. Ад сельскагаспадарчых да духоўных. У нас з імі падобныя звычаі, аднолькавыя святы. Я маю на ўвазе не Першамай (хоць і тут ёсць падабенства), а святы старажытныя, паганскія. Ну, скажам, Юханес (наша Купалле), якое праз глыбокія народныя карані ў фінаў нават дзяржаўнае.

Падобныя то мы падобныя, але жывем па-рознаму. Фінляндыя на сённяшні дзень па сацыяльнай абароне сваіх грамадзян знаходзіцца на першых пазіцыях не толькі ў Еўропе, але і ў свеце. Там насамрэч сацыяльная дзяржава, а ў нас яна гэтак толькі ў дзяржаўных газетах ды па тэлебачанні называецца. Пры сістэме, якая называецца фінскім (ці шведскім) сацыялізмам, у эканоміцы дзейнічаюць рыначныя (капіталістычныя) законы. Добра зарабляючы, фіны згодныя, каб у іх браліся высокія падаткі на падтрымку статусу сацыяльна абароненай краіны. Аднак у той час, калі я прыехаў (канец 1990-х) сітуацыя была іншай: беспрацоўе, бязгрошша. Развал Савецкага Саюза паўплываў вельмі сур'ёзна: яны былі завязаны на савецкай сыравіне. Стаяла пытанне: што рабіць? Не палітычнае, бо гэта дэмакратычная краіна з адпаведнымі інстытутамі, разгалінаванай уладай, а эканамічнае. І яны ўсё, што было, уклалі ў развіццё высокіх тэхналогій. І стварылі «Нокіа», якая стала трэцім канцэрнам высокіх тэхналогій у свеце пасля японцаў і амерыканцаў, пацягнуўшы за сабой наперад усю эканоміку. І літаральна праз 10 гадоў Фінляндыя выйшла з крызісу, дасягнула сённяшняга росквіту. Вось што такое не прыдумляць свой асаблівы шлях, а карыстацца законамі, якімі карыстаецца ўвесь свет.

ПРА 10-ТЫСЯЧНЫ СТАДЫЁН
І НЕЗАЙЗДРОСНУЮ ДАРОГУ ЗЯЛЕНСКАГА

- Я не рамантызую савецкі час. Каб яго не рамантызаваць, дастаткова прачытаць «Архіпелаг Гулаг» Салжаніцына. Але ў часе гэтым быў не толькі Гулаг. У часах, якія называюцца хрушчоўскімі, брэжнеўскімі, былі літаратурныя падмосткі. Прычым, такія, якіх не было (і ўжо не будзе) у свеце: ад Уладзівастока да Брэста. Цэлыя стадыёны збіраліся слухаць паэтаў: Вазнясенскага, Еўтушэнку, Раждзественскага, Ахмадуліну. Я патрапіў у цягнік так званай эстраднай паэзіі на ягоным сыходзе: Еўтушэнка, з якім я пасябраваў, падхапіў і мяне на прыступку апошняга вагона. Мы ехалі па Транссібірскай магістралі, спыняючыся ў розных гарадах. У Краснаярску я ўпершыню стаяў перад аўдыторыяй на 10 тысяч чалавек. І гэта было неверагоднае адчуванне: ты не маг, не чарадзей — стаіш і чытаеш вершы, а ўсе гэтыя людзі табой нібы закалдаваныя, табе падуладныя. Паэтам дазвалялася крыху больш, чым іншым, і на стадыёны ішлі не толькі ў чаканні паэзіі, але і нейкай вольнасці, крамолы. Ну, скажам, выходзіў паэт (у дадзеным выпадку Мікалай Глазкоў) і чытаў: «Люблю грозу в конце июня, Когда в Москве идет парад. И хмуро мокнет на трибуне Правительственный аппарат». І стадыён заміраў.

Дарэчы, гэтая публічная практыка, досьвед стадыённай паэзіі дапамаглі мне на выбарах у 2010 годзе, калі я быў кандыдатам у прэзідэнты.

- Вось Вы схадзілі ў палітыку, цяпер ідзе Зяленскі ва Украіне...Чаму творцы ўвогуле ў палітыку ідуць?

- Па розных прычынах. У Зяленскага нейкія свае, у мяне таксама. І нашыя сітуацыі не падобныя. Так, мы абодва прадстаўляем культуру, ён таленавіты, творчы чалавек. Але культура не ёсць значным складнікам ягонай праграмы. А ў мяне яна была калі не асноўным, дык складнікам вельмі значным. Культура, мова, усё наша духоўнае, што вызначае сутнасць чалавека, жыццё.

І вось што будзе, калі Зяленскі выйдзе з гэтага жыцця? А ён выйдзе з яго, калі раптам выйграе выбары. Тады гэтая знешняя перамога можа стаць ягонай унутранай паразай. Кажу пра гэта, бо сам адчуваў такую небяспеку, нават не выйграўшы выбары. Так што перамога можа каштаваць яму дарагавата.

Я пайшоў у палітыку па неабходнасці. Мяне змусіў вярнуцца з Фінляндыі катастрафічны стан культуры. Найперш мовы, якая проста знікае. Такой русіфікацыі, якую праводзяць сёння, не было пры бальшавіках, пры Саветах. Гэта мяне жахнула. Як і зараз жахае, калі я дазнаюся, што ў паўмільённым Магілёве адна дзяўчынка ідзе ў беларускамоўны клас, а ў Брэсце - чатыры ці пяць вучняў.

ПРА «НЕСВЯДОМЫХ БАЦЬКОЎ»
І НОВАЕ ПАКАЛЕННЕ

- Кажуць, нішто не замінае дзецям вучыцца па-беларуску, бацькі самі не пішуць заявы.

- Што значыць - нішто не замінае? Яшчэ як замінае! Відавочная адсутнасць будучыні для дзяцей з беларускамоўнай адукацыяй змушае бацькоў ад яе адмаўляцца. А хто стварыў такую сітуацыю? Якраз тыя, хто кажа, што нішто (і ніхто) не замінае. Калі напачатку 90-х на хвалі ўздыму беларушчыны бацькі бачылі ў ёй для сваіх дзяцей перспектыву, магчымасць росту, кар'еры, дык не было праблемы. Цяпер яна ёсць, створаная яна дзяржавай, а спіхва юць яе на бацькоў: маўляў, не хочуць пісаць заявы. А для чаго яны будуць іх пісаць, калі беларуская мова ў дзяржаве, якая называецца Беларуссю, фактычна не выкарыстоўваецца! Калі – да ўсяго – праз мову на цябе глядзяць, як на нацыяналіста, могуць укруціць у справы небяспечныя, палітычныя: калі ты беларускамоўны, дык ты, мусіць, нейкі «адмарозак» апазіцыянер. І бацькі, калі яны не дурныя, і дзеці іх дзесяць разоў падумаюць: а нашто нам гэта трэба? Вось вам і «нішто не замінае».

Калі я балатаваўся ў прэзідэнты, людзей пужалі: маўляў, Някляеў — нацыяналіст, ён будзе вас змушаць па-беларуску гаварыць. Казаў тады: нікога не буду змушаць, але прасіць вас быць беларусамі, канешне, буду. А ў якой форме прасіць? Ды проста размаўляць з беларусамі па-беларуску. І калі б так рабілася ў нас – ужо вырасла б новае, сучаснае пакаленне беларусаў з роднай мовай. І мелі б мы насамрэч Беларусь - беларускую.

- Слова нацыяналіст — якое яно для Вас?

- Самае тое, якое ў сённяшні момант мусіць быць. Шкада, што яно збэшчана савецкай прапагандай. З нацыяналістам, у адрозненне ад, напрыклад, інтэрнацыяналіста, заўсёды ведаеш, з кім маеш справу. Адразу бачыш, хто перад табой. Чалавек, які насмерць гатовы стаяць за сваю Айчыну, за тое, што яму дарагое. Гэта ўнутраны, прыродны патрыятызм.

Ганенне на беларускую мову, на народ, якому адмаўлялі ў тым, што ён народ, на нацыю, якой адмаўлялі ў тым, што яна нацыя, пачалося не сёння. І не сёння скончыцца. Мы доўгі гістарычны шлях жывем у такіх умовах, але... Жывем!. І лепшыя паэты, мастакі і музыкі — гэта людзі беларушчыны, якія як цягнулі, гэтак і цягнуць Беларусь у вялікі свет. І будуць цягнуць. І нічога з гэтым зрабіць нельга. Колькі ні спрабавалі, як ні знішчалі, ні вырывалі – карэнне не вырвалі. І ўжо не вырвуць, бо не дадзім.

Сёння іншая, чым была, скажам, у маёй маладосці з жалезным занавесам вакол СССР, сітуацыя. Адкрытая прастора. І не толькі ў Інтэрнэце, што, вядома, важна. Я часцяком бачу нашых хлопчыкаў і дзяўчынак у Варшаве, у Вільні. Ва ўсе выхадныя у той жа Вільні поўна беларусаў. Як яны разнявольваюцца там і як панура вяртаюцца ў звыклы асяродак. Дарэчы, цягнік Мінск-Вільня, ці Берасьце-Варшава — гэта значна больш дзейсны інструмент дэмакратызацыі, чым уся дэмакратычная апазіцыя.

Бываю тут па розных прычынах, у тым ліку па медычных. Некалі мне моцна дасталося ў Брэсце, калі мяне тут арыштавалі. І я ўдзячны дзесяткам людзей, якія да мяне прыходзілі ў шпіталь хуткай дапамогі, завалілі яго кветкамі і цытрусавымі. За спачуванне, за эмоцыіі, якія людзі неслі. Прыходзілі і тыя, хто хацеў мне дапамагчы практычна. Адзін з маіх сяброў пазнаёміў мяне з чалавекам, які дапамагае справіцца з праблемамі, якія маю з таго часу, як быў моцна збіты ў Мінску ў 2010 годзе па дарозе на плошчу. Прыязджаю ў Брэст да яго на «рамонт».

- На Вашу думку, чаму вучыць 1000-гадовая гісторыя Брэста?

- У Брэсце, які знаходзіцца на памежжы, відавочна вось што: можна карыстацца замежжам, але нельга замежжам жыць. Жыць можна толькі сваім і са свайго. І на Берасцейшчыне ёсць з чаго. І ёсць каму.